7. Bilim, edebiyat ve ahlak: Tam bir insan olmak

"Edebiyat, ilim noksanlığını örterken; ilim, edep noksanlığını örtmez. Her ikisinin yokluğu çıplaklık, birleşimi ise zenginliktir“

Varoluşun sırlarına erme gayretindeki insanoğlu için en kıymetli azıklardan biri, hiç şüphesiz, gönül dünyasını besleyen edebiyat ve zihin ufkunu aydınlatan ilimdir. Lakin bu iki cevherin kıymetini katmerleyen, onlara ruh ve mana katan bir iksir daha vardır ki, o da edeptir.

Edebiyat, o engin ve renkli dünyasıyla, kimi zaman ilmin eksik bıraktığı boşlukları zarafetle doldurur. Kelimelerin raksıyla, gönüllere ince manalar işleyerek, henüz ilimle kavranmamış hakikatlere dair bir sezgi ve feraset bahşeder. Bir şiirin mısralarında, bir hikâyenin satır aralarında saklı olan hikmet, bazen ciltler dolusu ilmi eserin veremeyeceği bir içgörü sunar. Ne var ki, ilmin kudreti ne denli yüce olursa olsun, edep pınarından beslenmedikçe, sahibini kâmil bir insan mertebesine ulaştırmakta noksan kalır. Zira ilim, bir araçtır; onu hayra mı şerre mi yönelteceğini belirleyen ise, sahibinin edep ve ahlakıdır. Edebin olmadığı bir gönülde yeşeren ilim, nefsani arzuların gölgesinde kalmaya, hatta kibre ve gurura kapı aralamaya mahkûmdur.

İlimden ve edebiyattan mahrum bir ruh, adeta çırılçıplak kalmış gibidir; hayatın fırtınaları karşısında savunmasız, mananın derinliklerinden habersizdir. Bu yoksunluk, insanı sığlığa ve anlamsızlığa sürükler. Lakin bu iki kanadın, yani ilmin ve edebiyatın, edep libasıyla kuşanarak bir araya geldiği bir gönül, hakiki bir zenginliğe kavuşur. Bu zenginlik, ne altının ne de gümüşün satın alabileceği, ruhun derinliklerinden fışkıran bir huzur, bir itminan ve bir kemalat halidir.

İşte bu kutlu birleşim, insanı "eşref-i mahlûkat" olma yolculuğunda ileriye taşır. Zihnin berraklığı ile kalbin inceliği, edep sayesinde bir ahenk içinde buluştuğunda, kişi hem kendine hem de çevresine rahmet olur. Çalışkanlıkla yoğrulmuş bir tefekkür, hüsnüzanla beslenmiş bir bakış açısı ve her daim daha iyiye, daha güzele ulaşma gayreti, bu yolculuğun en sadık yoldaşlarıdır. Öyleyse, her bir nefesimizde bu üç cevheri – ilmi, edebiyatı ve edebi – kuşanmaya, ruhumuzu bu ilahi zenginlikle tezyin etmeye gayret edelim. Ta ki, varlığımız, kâinatın o muazzam senfonisinde anlamlı bir nağmeye dönüşsün ve gönüllerimiz, ebedi bir sükûnetin limanına ersin.

• İlim, toprağı süren sabandır; edebiyat, o toprağa düşen tohumdur; edep ise, o tohumu yeşerten nisan yağmurudur. Biri olmadan diğerleri eksik kalır.
• En büyük âlim, bildiklerinin bilmediklerinin yanında bir damla olduğunu idrak edendir. Bu idrak, edeptir.
• Kelimeler, elbisedir. Edebiyat, o elbiseyi en güzel kumaştan dokur. Edep ise, o elbiseyi nasıl taşıyacağını bilmektir.
• Ham bilgi, keskin bir kılıç gibidir; edepsizin elinde kendini de keser, başkasını da. Ârifin elinde ise, mazlumu koruyan bir kalkan olur.
• Gönlü bir saraya benzetirsek, ilim o sarayın sütunları, edebiyat duvarlarındaki nakışlardır. Edep ise, o sarayın kapısından giren misafire tebessümle "hoş geldiniz" diyen saray sahibidir.

• Okumalarınıza Ruh Katın: Sadece bilgi edinmek için değil, hissetmek ve dönüşmek için okuyun. Bir mühendisseniz bir Divan şairini, bir hekimseniz bir halk ozanını okuyarak zihin ve gönül dünyanız arasında köprüler kurun.
• Dinlemeyi Öğrenin: İlim, konuşmaktan çok dinlemekle elde edilir. Özellikle büyüklerinizi, tecrübe sahiplerini, bir ustayı dinlerken sadece sözlerine değil, sözlerinin ardındaki sükûta da kulak verin. Bu, edebin en zarif halidir.
• Hizmet Edin: Bildiğiniz bir konuyu, sizden daha az bilene karşılık beklemeden öğretin. Bir yaşlının yüküne yardım edin. İlim ve edebiyatın en güzel meyvesi, edeple yoğrulmuş hizmettir.
• Tefekkür Vakti Ayırın: Günün hengâmesinde kendinize "düşünme molaları" verin. Okuduğunuz bir kitabın, dinlediğiniz bir şiirin veya öğrendiğiniz yeni bir bilginin hayatınızdaki karşılığını tefekkür edin. Bu, bilginin hikmete dönüşmesi için ilk adımdır.
• Nezaketi Kuşanın: Teşekkür etmek, lütfen demek, tebessüm etmek, selam vermek gibi küçük görünen davranışlar, ruhunuzun edep cilasıdır. En karmaşık problemleri çözen bir zihin, bu basit nezaket kurallarını ihmal ettiğinde saygınlığını yitirir. Davranışlarınız, en güzel eseriniz olsun.