Uzman Raporu: Endonezya’da Tarımsal Yatırım İçin Yeni Pusula

Çoklu Yasa ve Risk Temelli Tekli Çevrimiçi Başvuru Sistemi (OSS RBA)

I. Yönetici Özeti ve Stratejik Sentez: Yeni Paradigmayı Çözümlemek

Endonezya’nın Çalışma Yaratma Yasası (Çoklu Yasa) ve ilgili uygulama yönetmelikleri, Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY) ortamında, özellikle tarım sektöründe radikal bir değişimi temsil etmektedir. Bu mevzuat, istihdam yaratmak ve ulusal ekonomik toparlanmayı desteklemek amacıyla yatırımı engelleyen çelişkili düzenlemeleri ortadan kaldırmayı ve süreçleri basitleştirmeyi hedeflemektedir. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Örgütü (UNCTAD), yasanın mülkiyet ve proje kontrolü (giriş ve kuruluş), operasyonel koşullar (işleme ve işletme) ve teşvikler yoluyla tanıtım konularında geniş çaplı değişiklikler içerdiğini teyit etmiştir.

Bu felsefi dönüşümün merkezinde, Risk Temelli Tekli Çevrimiçi Başvuru Sistemi (OSS RBA) bulunmaktadır. Bu sistem, bürokratik lisanslama modelinden risk değerlendirmesine dayalı bir modele geçişi simgeler. OSS RBA, yabancı mülkiyetin izin verilen maksimum yüzdeleri (DPI), belirli lisans gereklilikleri ve işe başlama için tahmini süre çizelgeleri konusunda benzeri görülmemiş bir şeffaflık sağlamayı amaçlamaktadır.

Ancak tarım sektörü hâlâ yapısal zorluklarla karşı karşıyadır; tarihsel veriler, DYY’nin büyük bir kısmını (Singapur’dan %53,7 ve Malezya’dan %15,8) çeken palm yağı çiftliklerinin egemenliğini göstermektedir. Bu tekil odaklanma, yabancı sermayenin mahsul çeşitlendirilmesine ve gelişmiş tarım teknolojilerinin benimsenmesine yönelik stratejik olarak yönlendirilmesini gerektirmektedir.

Rapor, yasanın yarattığı ikili gerilimi de ele almayı gerektiriyor. Bir yandan, yasa yatırımcılar için prosedürleri kolaylaştırırken; diğer yandan, “olası çevresel sonuçları göz ardı ettiği” ve özellikle toplumsal arazi hakları ile ilgili sosyal korumaları zayıflattığı için sert eleştirilerle karşılaşmaktadır. Bu nedenle, sorumlu uluslararası yatırımcıların, sürdürülebilir ve yasal bir yatırım sağlamak için Çevresel ve Sosyal Yönetişim (ESG) risk yönetimini, OSS RBA sisteminin sağladığı operasyonel verimlilikle entegre etmesi şarttır.

II. Reformun Hukuki ve Düzenleyici Mimarisi

II.1. Reformun Temeli: Çoklu Yasa (Çalışma Yaratma Yasası)

2020 yılının Kasım ayında kabul edilen 11/2020 Sayılı Yasa (UU Cipta Kerja), Endonezya’ya DYY akışını engelleyen aşırı düzenleyici karmaşıklık ve yasaların çelişmesini gidermeyi amaçlayan tartışmalı bir yasama tedbiridir. Bu yasa, tarım gibi yoğun arazi kullanımına sahip sektörleri özel olarak hedef almıştır. Temel felsefe, daha çekici ve verimli bir iş ortamını teşvik etmek için bürokratik engelleri ortadan kaldırmaktı.

II.2. Temel Yönetmelik: 5/2021 Sayılı Hükümet Yönetmeliği (GR 5/2021)

Çoklu Yasa’yı yürürlüğe koymak için Hükümet, 1 Nisan 2021’de 5/2021 Sayılı Yönetmeliği (GR 5/2021) yayımladı. Bu yönetmelik, risk temelli iş lisanslama yaklaşımını sunan yürütme çerçevesini temsil etmektedir. Bu yönetmelik, önceki düzenlemeleri (GR 24/2018 gibi) yürürlükten kaldırmış ve sistemin kapsamını tarım, çevre, ormancılık ve deniz balıkçılığı dâhil olmak üzere 16 sektöre genişletmiştir. Bu sistem uyarınca, risk analizini yapmak ve standartları belirlemek için merkezi otorite yetkilendirilmiştir. Bu kontrolün merkezileştirilmesi, yabancı yatırımcıları geçmişte engelleyen çelişkili yerel düzenlemeler veya şeffaf olmayan uygulamaların olasılığını azaltarak OSS RBA sisteminin Endonezya’nın tüm adaları ve bölgeleri arasında tek tip uygulanmasını sağlamak için gereklidir.

II.3. Yeni Yatırım Vizyonu: 10/2021 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Yönetmeliği (PR 10/2021) ve Olumlu Yatırım Listesi (DPI)

10/2021 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Yönetmeliği (PR 10/2021), yabancı mülkiyet üzerindeki önceki kısıtlamaların çoğunu kaldıran ve birçok sektörde DYY fırsatlarında önemli bir artışa yol açan önemli bir adımdır. Bu yönetmelik, iş sektörlerini, yabancı yatırımcıların erişim derecesini belirleyen beş ana kategoriye ayırmıştır: Kapalı Sektörler, Kooperatifler ve KOBİ’lere ayrılmış sektörler, Tamamen Açık Sektörler ve Teşviklere Hak Kazanılan Öncelikli Sektörler.

Yabancı yatırımcılara kısmen açık olan sektörler için maksimum yabancı mülkiyet başlangıçta %49 olarak belirlenmiştir. Burada iki hukuki çerçeve arasında bir gerilim olduğu gözlemlenmektedir: Yabancı yatırımcı (PMA), öncelikle PR 10/2021’de belirtilen mülkiyet gerekliliklerini karşılamalı ve ardından operasyonel lisansı uygulamak için (GR 5/2021’den kaynaklanan) OSS RBA sistemini kullanmalıdır. Bu, bir tarım faaliyetinin (PR 10/2021’e göre) %100 yabancı mülkiyete açık olabileceği, ancak aynı zamanda büyük çevresel etkiye sahipse (geniş ölçekli palm yağı çiftlikleri gibi) RBA uyarınca “Yüksek Riskli” olarak sınıflandırılacağı anlamına gelir. Dolayısıyla, projenin Merkezi Hükümet tarafından sıkı ve ön doğrulama gerektirmesi anlamına gelir. Bu, yasal kolaylaştırmanın, büyük projeler için gerekli operasyonel denetimden feragat etmediğini açıkça göstermektedir.

III. Operasyonel Şeffaflık: Risk Temelli Tekli Çevrimiçi Başvuru Sistemi (OSS RBA)

OSS RBA sistemi, risk temelli lisanslama yaklaşımını uygulayan ana operasyonel platformdur. İş Kimlik Numarası (NIB) ve gerekli lisansların alınmasını kolaylaştırmak için tasarlanmıştır, yatırımcılara şeffaflık ve hız sağlar.

III.1. Risk Temelli Lisanslama Metodolojisi

Sistem, ortaya çıkabilecek tehlikelerin kapsamına göre ticari faaliyetleri değerlendirir ve bunları dört düzeye ayırır: Düşük Risk, Orta-Düşük Risk, Orta-Yüksek Risk ve Yüksek Risk. Risk seviyesinin belirlenmesi, Endonezya Standart Sanayi Sınıflandırması (KBLI 2020) temel alınarak Merkezi Hükümet tarafından yürütülen titiz bir analize dayanır ve bu, şirketin tüzüğünde belirtilen amaç ve tanımla uyumlu olmalıdır.

III.2. Lisans Gereklilikleri ve Tahmini Süre Çizelgeleri

Risk seviyesi, iş faaliyetine başlamak için gerekli koşulları belirler ve tahmini süre çizelgesini doğrudan etkiler:

• Düşük ve Orta-Düşük Riskler: Düşük veya orta-düşük risk içeren girişimciler, iş lisanslama prosedürlerini OSS RBA üzerinden tamamlayabilirler. Düşük riskli faaliyet sadece İş Kimlik Numarası (NIB) almayı gerektirir ve faaliyetlere NIB verildikten hemen sonra başlanabilir. Bu, temel belgeler tamamlandıktan sonra neredeyse anlık bir süre çizelgesi anlamına gelir. Orta-düşük riskler için NIB ve bir standart sertifikası alınması gerekir, ancak faaliyet, daha sonraki bir denetime tabi olmakla birlikte hemen başlayabilir.
• Orta-Yüksek ve Yüksek Riskler: Orta-yüksek ve yüksek risk içeren iş faaliyetleri için, süreç NIB’ye ek olarak tam bir iş lisansı gerektirir. Yasa, operasyona başlamadan önce tüm gerekliliklerin ve standartların karşılandığından emin olmak için Bakanlık, Hükümet Ajansı veya Yerel Hükümet tarafından ön doğrulama yapılmasını zorunlu kılar. Bu, süre çizelgesini önemli ölçüde uzatır ve kapsamlı bir hükümet denetimi katmanı ekler. Örneğin, kozmetik toptan ticareti “Orta-Yüksek Riskli” olarak sınıflandırılırken, dış kaynak kullanımı faaliyetleri “Düşük Riskli” olarak sınıflandırılmıştır.

Tarım sektörü RBA sistemine tabi sektörler arasında yer aldığı için, geniş ölçekli tarım projelerinin, özellikle çevre ve doğal kaynaklar üzerinde büyük etkiye sahip olanların (palm yağı çiftliklerindeki baskın yatırım gibi), Orta-Yüksek veya Yüksek Risk kategorisine dâhil edilmesi muhtemeldir. Bu, bu projelerin anlık lisanstan yararlanamayacağı, aksine işletmeye başlamadan önce kapsamlı bir hükümet doğrulama sürecine tabi tutulacağı anlamına gelir. Bu durum, yasal kolaylaştırmanın büyük projeler için gerekli denetimden feragat etmediğini teyit eder.

Aşağıdaki tablo, OSS RBA sistemindeki operasyonel lisans gerekliliklerini göstermektedir:

Tablo I: OSS RBA Sistemi: Risk Sınıflandırması ve Operasyonel Lisans Gereklilikleri

IV. Fırsatlardan Yararlanma: Teşvikler ve Yabancı Mülkiyet Dinamikleri

IV.1. Öncelikli Sektörler İçin Teşvikler

PR 10/2021 tarafından belirlenen öncelikli iş sektörlerini hedefleyen yatırımcılar, ekonomik büyümeyi teşvik etmek ve yatırım çekmek için tasarlanmış geniş bir teşvik yelpazesinden yararlanır. Bu teşvikler mali ve mali olmayan olarak ikiye ayrılır. Mali teşvikler, Vergi İndirimleri (Tax Holidays), gümrük muafiyetleri ve vergi primlerini içerir.

Mali olmayan teşvikler ise Yatırım Bakanlığı/Yatırım Koordinasyon Kurulu (BKPM) tarafından yönetilen OSS RBA sisteminin operasyonel merkezileşmesiyle büyük ölçüde desteklenmektedir. Bu teşvikler arasında iş lisansının kolaylaştırılması, destekleyici altyapı, enerji ve hammadde sağlanması yer alır. Daha da önemlisi, göçmenlik ve istihdam kolaylıkları (çalışma izinleri dâhil) sunulmaktadır. OSS RBA’nın merkezi bir platform olarak kullanılması, bu mali olmayan teşviklerin otomatik ve şeffaf olmasını sağlar, bu da yatırımcı kesinliğini artırır ve yerel takdirden kaynaklanan haksız gecikme riskini azaltır. Kooperatifler (Koperasi) ve Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler (KOBİ’ler) ile ortaklıkları içeren projelere özel kolaylıklar da düşünülmektedir.

IV.2. Tarımda Yabancı Mülkiyet Kısıtlamaları (DPI)

Yasa, OSS RBA sisteminin farklı sektörlerdeki maksimum yabancı mülkiyet yüzdeleri konusunda şeffaflık sağlamasını gerektirir. Tarım ve tarımsal gıda sektöründeki yatırımlar, bazı alanlarda öncelikli statüye sahiptir ve bu da vergi indirimlerine hak kazanmalarını sağlayabilir. Genel kural, kısmen açık sektörler için yabancı mülkiyet üst sınırının başlangıçta %49 olarak sabitlenmesini öngörse de, yabancı yatırımcıların (PMA), hedeflenen her bir tarımsal KBLI 2020 kodu için belirli yüzdeleri (DPI) doğrulamak üzere doğrudan 10/2021 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Yönetmeliği’nin (veya sonraki değişikliği PR 49/2021) ayrıntılı eklerine başvurmaları gerektiği unutulmamalıdır. Bu kesin mülkiyet yüzdesi belirlemesi, bazı faaliyetlerin kısmen ayrılmış kalabileceği veya KOBİ’lerle belirli ortaklık koşulları gerektirebileceği gıda güvenliğiyle ilgili hassas sektörler için gereklidir.

V. Tarım Sektörüne Odaklanma: Eğilimler ve Zorluklar

V.1. RBA Çerçevesinde Tarımın Düzenleyici Haritası

Çiftlikler, hayvancılık ve gıda mahsulleri dâhil olmak üzere tarım sektörü, doğrudan GR 5/2021 Hükümet Yönetmeliği ve risk temelli lisanslama sistemine tabi olan 16 sektörden biridir. Bu, Tarım Bakanlığı yönetmeliklerinin (Permentan No. 15/2021 gibi) belirleyebileceği gibi, yüksek riskli tarım projelerinin işletme izni verilmeden önce ön lisans gerekliliklerine uymasını sağlamak için katı çalışma ve üretim standartlarının uygulanmasının zorunlu olduğu anlamına gelir.

V.2. Tarımda Mevcut Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY) Eğilimleri

Yatırım Bakanlığı/BKPM’nin verilerine göre, 2015 ile Mart 2021 arasında tarımdaki DYY gerçekleşmesi 9,5 milyar ABD Doları’na ulaşmıştır ve bu, ülkenin toplam DYY’sinin yaklaşık %5,2’sini temsil etmektedir. Ancak analiz, bu yatırımın büyük ölçüde palm yağı çiftliklerine hakim olduğunu göstermektedir. Yabancı sermaye esas olarak Singapur’dan (%53,7) ve Malezya’dan (%15,8) gelmiş olup, bu projelerin çoğu coğrafi olarak Kalimantan ve Sumatra’da yoğunlaşmıştır. Güncel veriler, Endonezya’daki toplam DYY’nin 2024’ün üçüncü çeyreğinde olumlu büyüme göstermeye devam ettiğini, 232,65 trilyon Endonezya Rupisi’ne ( %18,55 büyüme) ulaştığını ve Singapur ve Malezya’nın en büyük beş katkıda bulunan arasında kaldığını göstermektedir.

Tablo II: Endonezya Tarım Sektöründeki DYY Analizi (2015 – Mart 2021)

V.3. Stratejik Zorunluluk: Çeşitlendirme ve Tarım Teknolojisi

Endonezya Hükümeti, DYY akışlarını yönlendirmek için OSS RBA sistemini ve mevcut teşvikleri stratejik olarak kullanmalıdır. Yasal kolaylaştırmaya rağmen, yatırım eğilimi, büyük sermaye yoğunluğuna sahip ancak çevresel zorlukları yüksek olan palm yağına odaklanmaya devam etmektedir. Üretkenliği artırmak ve gıda maliyetlerini karşılanabilir kılmak için gıda mahsulleri ve hayvancılık gibi diğer sektörlerin teşvik edilmesi gerektiği hükümet tarafından kabul edilmektedir.

DYY’nin, ulusal verimliliği artıracak ve Endonezya ürünlerinin uluslararası pazarlarda tanıtılmasını kolaylaştıracak gelişmiş tarım teknolojisini (Agri-tech) Endonezya’ya getirmesi beklenmektedir. RBA sisteminde “Yüksek Riskli” olarak sınıflandırılan projeler için, hassas tarım veya verimli sulama sistemleri gibi modern tarım teknolojilerini getirmek, çevresel riskleri hafifletmede güçlü bir faktör olarak kabul edilebilir ve bu da nihai lisans için gerekli olan kapsamlı hükümet doğrulama sürecini hızlandırabilir.

VI. Risk Azaltma: Sürdürülebilirlik, Arazi Hakları ve Sosyal Etki (Dengeli Bakış Açısı)

OSS RBA sisteminin sağladığı verimliliğe rağmen, uluslararası yatırımcılar Çoklu Yasa’nın doğal itibar ve yasal risklerinin farkında olmalıdır.

VI.1. Çevresel ve Sosyal Eleştiriler

Çalışmalar, yasanın şirketler üzerindeki düzenleyici yükleri azalttığını, ancak potansiyel olarak “olası çevresel sonuçları göz ardı ettiğini” öne sürmektedir. Bu değişiklikler yaygın bir endişeye yol açmış, yasanın çevre korumasını ve insan haklarını zayıflattığı iddiasıyla hukuki zorluklarla karşı karşıya kalmasına neden olmuştur. Eleştirilerden biri, yasanın çevresel etki değerlendirmelerine halk katılımını kısıtlaması ve zararlı projelere itiraz etmek için daha önce kullanılan hukuki araçları kaldırmasıdır. Bu kısıtlamalar, optimal olmayan çevresel ve sosyal sonuçlara yol açabilir.

VI.2. Arazi Hakları Riskleri

Mevzuat, yabancı kuruluşlara arazi mülkiyeti imtiyazları sağlayarak tarım dâhil uluslararası yatırımları çekmeyi kolaylaştırmayı amaçlamaktadır. Ancak bu kolaylaştırma, yerel ve yerli toplulukların arazi hakları üzerindeki etkisi hakkında ciddi endişeler uyandırmaktadır. Sivil toplum grupları tarafından sunulan davalar, yasanın zorla tahliye ve arazi gaspı süreçlerini kolaylaştırdığını iddia ederek “Rempang Eco City” projesi gibi vaka çalışmalarını göstermiştir.

Analiz, yabancı yatırımcının, özellikle operasyonel olarak “Düşük Riskli” olarak sınıflandırılan bir proje ise, OSS RBA aracılığıyla bürokratik olarak hızlı ve etkili bir lisans alabileceğini, ancak bunun projenin yasal ve sosyal sürdürülebilirliğini garanti etmediğini göstermektedir. Sosyal riskleri ve arazi haklarını göz ardı eden projeler, sivil toplum tarafından daha sonraki yasal zorluklara (Yargı İncelemeleri) maruz kalmaya devam eder, bu da uzun vadede maliyetli gecikmelere yol açabilir. Bu nedenle, RBA’nın sağladığı bürokratik verimlilik, asgari yasal gerekliliklerin ötesine geçen katı durum tespiti ile desteklenmelidir.

VII. Uluslararası Tarım Yatırımcıları İçin Stratejik Öneriler ve Yol Haritası

Çoklu Yasa ve OSS RBA sisteminin hukuki ve operasyonel çerçevesinin analizine dayanarak, bu öneriler Endonezya’nın tarım sektöründe başarılı ve sürdürülebilir bir yabancı yatırım sağlamak için bir yol haritası sunmaktadır:

VII.1. OSS RBA Sisteminden Maksimum Fayda Sağlama

• KBLI 2020 İçin Titiz Hazırlık: Yatırımcılar, şirketin tüzüğündeki ticari faaliyetlerin Endonezya Standart Sanayi Sınıflandırması (KBLI 2020) ile uyumlu olarak doğru ve ayrıntılı bir tanımını sağlamalıdır. Bu prosedür, doğru risk sınıflandırmasını ve anlık lisanslama veya gerekli ön doğrulama süreci olsun, en verimli lisanslama yolunun belirlenmesini sağlar.
• Düşük Riski Stratejik Hedefleme: Yatırım, uzmanlaşmış tarım teknolojisi hizmetleri veya düşük çevresel etkiye sahip işleme gibi Düşük veya Orta-Düşük Riskli olarak sınıflandırılması muhtemel alanlara yönlendirilmelidir. Bu, yalnızca NIB almayı gerektiren RBA sisteminin sağladığı anlık lisanslama hızından maksimum düzeyde yararlanmayı sağlar.

VII.2. Çeşitlendirme ve Sorumlu Yatırım Stratejisi

• Teknoloji ve Çeşitlendirmeye Yönelik Yatırım: Mali ve mali olmayan teşvikler, DYY’yi palm yağı dışındaki modern su ürünleri yetiştiriciliği, hayvancılık ve temel mahsul yetiştiriciliği gibi alanlara yönlendirmek, tarımsal verimliliği artırmak ve ulusal gıda güvenliği hedeflerine ulaşmak için teknoloji getirmeye odaklanarak kullanılmalıdır.
• Çevresel ve Sosyal Yönetişim (ESG) Durum Tespiti: Uluslararası yatırımcılar, zorunlu yerel gerekliliklerin (Amdal analizi gibi) ötesine geçen durum tespiti standartlarını uygulamalı ve çevresel, sosyal ve arazi hakları konusunda bağımsız değerlendirmeler yapmalıdır. Bu prosedür, toplumsal arazi haklarının ihlali iddialarından ve yerli halkın rızasının alınmamasından kaynaklanan hukuki ve sosyal anlaşmazlık risklerini azaltmak için hayati önem taşır.

VII.3. Şeffaflık ve Uyum İçin Yol Haritası

• Doğrudan DPI Doğrulaması: Yabancı şirketler, hedeflenen her bir tarımsal KBLI kodu için izin verilen maksimum yabancı mülkiyetini (DPI) teyit etmek üzere 10/2021 Sayılı Cumhurbaşkanlığı Yönetmeliği’nin (veya sonraki değişikliklerin) ayrıntılı eklerini doğrudan kontrol etmelidir.
• Merkezileşmiş Mali Olmayan Teşviklerden Yararlanma: OSS RBA’yı yönetmekten sorumlu olan BKPM ile yakın çalışarak, iş gücü ve göç kolaylıkları, hammadde ve altyapı sağlanması dâhil olmak üzere vaat edilen mali olmayan teşvikleri etkinleştirmek. Bu teşvikler, sistemin merkezileşmesi sayesinde daha şeffaf ve basitleşmiştir.

Kaynaklar

Works cited

1. Indonesia – “Omnibus Law” on job creation has been enacted | Investment Policy Monitor, accessed on October 27, 2025, https://investmentpolicy.unctad.org/investment-policy-monitor/measures/3567/indonesia-omnibus-law-on-job-creation-has-been-enacted
2. OSS-RBA / Online Single Submission Risk-Based Approach, accessed on October 27, 2025, https://kontrakhukum.com/en/article/getting-to-know-rba-oss/
3. Indonesia – Introduced Risk Based Business Licensing | Investment Policy Monitor, accessed on October 27, 2025, https://investmentpolicy.unctad.org/investment-policy-monitor/measures/3713/indonesia-introduced-risk-based-business-licensing
4. News Detail Page | قطاع العلاقات الاقتصادية الدولية – دائرة التنمية الاقتصادية – أبوظبي, accessed on October 27, 2025, https://adegstaging.atlp.ae/index.php/ar/news/696005
5. View of The Omnibus Law in Indonesia: Assessing Its Consequences on Environmental Sustainability and Land Rights – Journal of Human Security, accessed on October 27, 2025, https://jhumansecurity.com/menuscript/index.php/jhe/article/view/105/100
6. Civil society challenges Indonesian deregulation law over rights and environment, accessed on October 27, 2025, https://news.mongabay.com/2025/07/civil-society-challenges-indonesian-deregulation-law-over-rights-and-environment/
7. Indonesia’s Omnibus Law implementing regulations – Hogan Lovells, accessed on October 27, 2025, https://www.hoganlovells.com/en/publications/indonesias-omnibus-law-implementing-regulations_1
8. Indonesia’s New Investment List Increases FDI Opportunities for Foreign Investors | Herbert Smith Freehills Kramer | Global law firm, accessed on October 27, 2025, https://www.hsfkramer.com/notes/indonesia/2021-03/indonesias-new-investment-list-increases-fdi-opportunities-for-foreign-investors
9. Indonesia – Impacts of the Omnibus Law on Foreign … – DS Avocats, accessed on October 27, 2025, https://www.dsavocats.com/mailing/Indonesia-Impacts-Omnibus-Law-on-foreign-investments.pdf
10. Indonesia’s omnibus law: A foreign investors’ guide to the positive investment list | Vistra, accessed on October 27, 2025, https://www.vistra.com/insights/indonesias-omnibus-law-foreign-investors-guide-positive-investment-list
11. OSS RBA: A new guideline for business registration in Indonesia …, accessed on October 27, 2025, https://www.vistra.com/insights/oss-rba-new-guideline-business-registration-indonesia
12. 2025 Investment Climate Statements: Indonesia – State Department, accessed on October 27, 2025, https://www.state.gov/reports/2025-investment-climate-statements/indonesia
13. Indonesia Investment Realization Q-3 2024 – Jakarta Investment Centre, accessed on October 27, 2025, https://invest.jakarta.go.id/news/192/indonesia-investment-realization-q-3-2024