Kalimantan Sürdürülebilir Tarım Yatırım Rehberi: Fırsatlar, Yasal Uyumluluk ve Yabancı Sermaye İçin Katma Değer (2025)

Yönetici Özeti: Kalimantan – Yetiştiricilikte Yeni Dönem

Geleneksel olarak zengin doğal kaynak çıkarımıyla bilinen Kalimantan, Endonezya’nın yeni nesil sürdürülebilir tarım işletmeciliğinin merkezi olmak üzere derin ve stratejik bir ekonomik dönüşüm geçiriyor. Bu dönüşüm, büyük, siyasi olarak korunan bir pazar çıpası görevi gören yeni ulusal başkent Ibu Kota Nusantara (IKN) etrafında şekillenmektedir. Bölge, özellikle Doğu Kalimantan, 2025’in ikinci çeyreği itibarıyla 43,47 trilyon Endonezya Rupisi’ne ulaşan güçlü bir yatırım gerçekleştirdiğini teyit etmektedir.¹

Bu rehber, başarılı bir yabancı doğrudan yatırımın (PMA), ulusal gıda güvenliğini ve değer katmayı en üst düzeye çıkarmayı destekleyen 2025-2029 Ulusal Orta Vadeli Kalkınma Planı (RPJMN) ile uyumlu olması gerektiğini doğrulamaktadır.² Öngörülen finansal getiriler, ham maddelerin yüksek değerli türevlere işlenerek %350’yi aşan ek değer yakalanabileceği, değer zincirinin orta kademelerinde en güçlüdür.⁴

Ancak, yatırımcılar 2025 ve sonrasında proje fizibilitesini etkileyen iki kritik operasyonel olmayan riskin farkında olmalıdır. Birincisi, Tarım ve Mekânsal Planlama Bakanlığı’nın 2025 tarihli ve 5 Sayılı Yönetmeliği nedeniyle Endonezya arazi mülkiyeti sisteminde ciddi bir sıkılaşma yaşanmış, bu da özellikle büyük ölçekli arazi transferleri için yasal riski artırmış ve işlem sürelerini uzatmıştır.⁵ İkincisi, başta kırsal Kalimantan’daki soğuk zincir lojistik kapasitesindeki kronik açık, yüksek değerli, bozulabilir mallar için temel operasyonel darboğazı temsil etmektedir.⁶ Bu nedenle başarı, bu yasal ve lojistik kısıtlamaların stratejik yapılandırma ve tedarik zinciri altyapısının içselleştirilmesi yoluyla hafifletilmesine bağlıdır.

Bölüm 1: Kalimantan’ın Yeşil Sınırı: Sürdürülebilir Yatırım İçin Stratejik Bağlam

1.1. Yeni Endonezya Ekonomik Misyonu (RPJMN 2025-2029)

Endonezya hükümeti, 2025–2029 RPJMN çerçevesinde tarım sektörünü kapsayıcı ve sürdürülebilir ekonomik dönüşümün merkezi motoru olarak görmektedir.² Bu misyon, tarımı ulusal gıda güvenliği ve kendine yeterliliğe odaklanarak stratejik bir öncelik haline getirmekte ve böylece yatırım için istikrarlı ve siyasi olarak desteklenen bir ortam yaratmaktadır. Taahhüt, sadece üretim hacminin ötesine geçerek uluslararası alanda rekabetçi bir ekosistem oluşturmayı hedeflemektedir.

Bu ulusal stratejinin temel bir bileşeni, “İşleme Zorunluluğu”—yani, hammaddeleri ihraç etmek yerine Endonezya içinde katma değeri en üst düzeye çıkarma yönündeki açık hükümet gereksinimidir.⁸ Tarım Bakanlığı, özellikle kakao, kahve, hindistan cevizi, kaju ve muskat gibi yüksek öncelikli emtialar için 800.000 hektarlık bir alanı kapsayacak şekilde tohum ve fide sağlayarak, işleme projelerini hızlandırmak için 9,95 trilyon Endonezya Rupisi ek bütçe ayırmıştır.⁸ Bu, yatırımcılar için açık bir hükümet tercihini işaret etmektedir: Döviz kazançlarının yurt içinde kalmasını sağlamak için sermaye harcamaları işleme altyapısına odaklanmalıdır—yani, Taze Meyve Salkımlarının (FFB) biyoyakıta veya oleokimyasallara dönüştürülmesi, ya da ham hindistan cevizinin Virgin Coconut Oil (VCO) gibi türevlere işlenmesi.⁸

1.2. IKN Etkisi ve Bölgesel Yatırım Dinamikleri

Doğu Kalimantan’da Ibu Kota Nusantara’nın (IKN) kurulması, büyük, yakın bir iç tüketim pazarını garanti ederek, yeni tarım girişimleri için riski etkin bir şekilde azaltan bölgedeki en güçlü yatırım katalizörü olarak hizmet etmektedir. Doğu Kalimantan, güçlü yatırım gerçekleşmesini teyit ederek yabancı sermaye için sağlam bir çekicilik göstermiştir.¹

Bölgedeki ekonomiler köklü bir yeniden yapılanma sürecindedir. Berau gibi Doğu Kalimantan ilçeleri, ekonomik bağımlılıklarını onyıllardır süren madencilikten yetiştiriciliğe kaydırmakta, hurma yağı şimdiden tarım arazilerinin %70’inden fazlasına hakim olmaktadır.⁴ Hükümet destekli bu değişim, tarım işletmeleri için destekleyici bir düzenleyici ortam yaratmaktadır. Dahası, IKN’nin gıda dayanıklılığını sağlama zorunluluğu, çevredeki bölgede önemli bir tarımsal genişlemeyi dikte etmektedir. Doğu Kalimantan İl Hükümeti, yeni başkente doğrudan tedarik sağlamak amacıyla 1,32 milyon hektarlık araziyi gıda ürünleri, hayvancılık ve su ürünleri yetiştiriciliği için geliştirmektedir.⁶ Bu girişim, Doğu Kalimantan’daki PMA yatırımcılarına, getirileri küresel emtia ihracat fiyatlarının oynaklığına karşı koruyan, stratejik bir çıpa pazar sağlamaktadır.

1.3. Sürdürülebilir Yabancı Doğrudan Yatırımın Tanımı: Verimlilik, Koruma ve Dahil Etme (PPI)

Kalimantan’da sürdürülebilirlik, genellikle PPI modeli olarak özetlenen verimlilik artışı, çevresel koruma ve toplumsal dahil etme ile tanımlanır.¹¹ Bu yaklaşım, genişlemeci tarımsal uygulamalardan yoğun teknolojik optimizasyona geçişi zorunlu kılmaktadır.² İklim değişikliği, küresel gıda sistemleri için ciddi bir tehdit oluşturmakta, acil önlem alınmazsa 2050’ye kadar verimlerde %30’a varan düşüşler öngörülmektedir.¹² Sonuç olarak, Endonezya politikası, dijital teknolojilerin, hassas tarımın ve yüksek verimli genetiğin benimsenmesini hızlandırmaya öncelik vermektedir.

Yatırımcılar için yüksek verimlilik sadece ekonomik bir hedef değildir; aynı zamanda düzenleyici bir savunmadır. Hükümet, arazi genişlemesini kesinlikle sınırlamakta ve hektar başına verimi optimize etmeye odaklanmaktadır.⁴ Tarımsal ayak izini genişletmeden hurma yağı verimini hektar başına 18–24 ton FFB’ye çıkaran Dami Mas DxP tohumlarını kullanan projeler gibi verimli arazi kullanımını gösteren projeler tercih edilmektedir.¹² Buna karşılık, düşük verimlilik, uyumlu olmayan imtiyaz sahiplerinin verimsiz kullanılan arazileri orman alanlarına geri dönüştürmesini gerektiren politikaların da gösterdiği gibi, hükümet incelemesi riskini artırmaktadır.⁴ Bu yoğunlaştırma ilkesi tartışılamazdır ve teknoloji ile sertifikalı girdilere önemli bir ön yatırım gerektirir.²

Yatırım Tavsiyesi: Strateji ve Vizyon (Bölüm 1)

Bölüm 2: Yüksek Değerli Sürdürülebilir Ürün Fırsatları ve Piyasaya Giriş

2.1. Stratejik Emtia Analizi: Katma Değeri En Üst Düzeye Çıkarma

Yabancı Doğrudan Yatırım (FDI) için en çekici fırsatları sunan dört yüksek değerli emtia grubu, yatırımın hasat sonrası katma değeri en üst düzeye çıkarmaya odaklanması koşuluyla mevcuttur.

Hurma Yağı (Yoğunlaştırma ve Biyoenerji)

Hurma yağı Kalimantan’ın baskın tarım ürünü olmaya devam etmektedir, ancak gelecekteki büyüme tamamen sürdürülebilir yoğunlaştırma ve değer katmaya bağlıdır.⁴ Yatırım, daha erken hasat (24 ay) ve yüksek verim (hektar başına 18-24 ton FFB) sağlayan SMART Biyoteknoloji Merkezi tarafından geliştirilen Dami Mas DxP tohumları gibi gelişmiş genetikleri kullanarak mevcut imtiyazların verimliliğini en üst düzeye çıkarmayı hedeflemelidir.¹² Çevresel uyum, kendine yeterlilik ile stratejik olarak bağlantılıdır; Hurma Yağı Değirmeni Atık Suyundan (POME) metan gazını yenilenebilir enerjiye dönüştürmek, emisyonları azaltırken değirmenler için kendine yeterli bir enerji kaynağı sağladığından, biyogaz tesislerine zorunlu yatırım esastır.¹² Metan gazının ısı tutmada karbondioksitten 28 kat daha güçlü olduğu düşünüldüğünde bu kritiktir. Ayrıca, FFB’yi biyo-sürfaktanlar gibi yüksek değerli oleokimyasal türevlere işlemek, %350’yi aşan ek değer sağlayabilen acil bir finansal hedeftir.⁴

Hindistan Cevizi (Türev Ürünler)

Endonezya halihazırda yılda 2,8 milyon ton hindistan cevizi ihraç etmekte, önemli gelir elde etmektedir.⁸ Hükümet, ham hindistan cevizinin Virgin Coconut Oil (VCO) ve hindistan cevizi sütü gibi türevlere işlenmesini zorunlu kılarak değeri 100 kat artırmayı hedeflemektedir.⁸ Bu işleme odaklı yaklaşım, küçük ve orta ölçekli işleme tesisleri için hemen fırsatlar yaratmaktadır. Batı Kalimantan’da faaliyet gösteren sürdürülebilir modeller, işlenmiş hindistan cevizi ürünlerinden (örneğin odun kömürü) orman dışı gelir elde edilebileceğini göstermektedir.¹¹

Özel Emtialar (Kakao ve Kahve)

Hem kakao hem de kahve, hükümet girdi bütçeleri tarafından hedeflenmekte ⁸ ve premium pazara erişim sunmaktadır:

• Kakao: Batı Kalimantan, İyi Tarım Uygulamaları (GAP) eğitimi yoluyla sürdürülebilir kakao üretimini geliştirmektedir.¹⁴ Üretimi ölçeklendirmenin önündeki temel engel, ekolojik faktörlerin zayıf sürdürülebilirliğidir—özellikle zararlı ve hastalık kontrolü ile mahsul yenileme ile ilgili sorunlar.¹⁵ FDI, çiftçilerin geleneksel, daha az sürdürülebilir uygulamalardan uzaklaşmasını sağlamak için bu zayıflıkları ele alacak teknolojik çözümler ve tutarlı, sertifikalı girdiler sağlamaya odaklanmalıdır.¹⁴
• Kahve: Endonezya, Kopi Luwak, Mandailing ve Toraja gibi, küresel çapta yüksek fiyatlarla (fincan başına 100 dolara kadar) satılan özel kahve çeşitleriyle ünlüdür.¹⁶ Operasyonel zorluk, kalite korumadır; bu, ihracat için yeşil çekirdeğe işleme ve ardından denizaşırı kavurma modelini önermektedir.⁷ Bu mahsuller, istikrarlı ve çeşitlendirilmiş bir tedarik sağlayarak sürdürülebilir, çoklu emtia agroforestry sistemlerine etkili bir şekilde entegre olurlar.¹⁷

2.2. Kalimantan İçin Kanıtlanmış Sürdürülebilir Proje Modelleri

İklim değişkenliğine karşı dayanıklılığı en üst düzeye çıkarmak ve sosyal çatışmayı azaltmak için, yatırımlar yerel olarak kanıtlanmış, entegre çiftçilik yöntemlerini içermelidir.

Agroforestry (Tembawang ve Kaleka)

Geleneksel Dayak agroforestry sistemleri doğası gereği esnek bir yatırım şablonu sunar. Batı Kalimantan’daki Tembawang sistemi, ticari mahsulleri (kauçuk, kahve, kakao gibi) kereste ve meyve ağaçlarıyla birleştiren doğal bir orman oluşum sürecidir.¹⁷ Bu çok katmanlı tasarım, gıda güvenliğini sağlar ve birden fazla gelir akışı sunarak çiftçileri tek emtia fiyatlarının oynaklığına karşı tamponlar. Benzer şekilde, Orta Kalimantan’daki, genellikle nadaslı pirinç rotasyonuyla entegre edilen Kaleka agroormanları, pazarlanabilir orman ürünleri ve meyveler sağlayan, çiftçi tarafından değiştirilmiş orman sistemleridir.¹⁸ Bu yerel olarak başarılı modellerin benimsenmesi ve ölçeklendirilmesi, sadece ekolojik sağlamlık sağlamakla kalmaz, aynı zamanda geleneksel arazi kullanım bilgisine saygı göstererek ve bunu kullanarak hayati bir sosyal işletme izni verir.

Entegre Çiftçilik Sistemleri (IFS)

IFS modelleri, bir bileşenden çıkan atığın diğeri için değerli bir girdi olmasını sağlayarak kaynak verimliliğini en üst düzeye çıkarır.¹⁹ Bu, dışarıdan satın alınan girdi ihtiyacını azaltır ve dolayısıyla operasyonel maliyetleri düşürür.²⁰ Endonezya’daki mısır/bahçecilik-inek entegrasyonu gibi IFS deneyleri, birkaç yıl içinde bazen %136’yı aşan önemli gelir artışları kaydetmiştir.²¹ Büyük PMA projeleri için, bu sistemlerin küçük arazi sahipleri ile birlikte geliştirilmesi, rekabet gücünü artırır, verimliliği stabilize eder ve çiftçilik sistemlerine katma değer sağlar.²⁰

Tablo 1: Kalimantan Yatırımı İçin Stratejik Yüksek Değerli Emtialar (2025)

Yatırım Tavsiyesi: Fırsat Seçimi ve Değer Zinciri Odağı (Bölüm 2)

Bölüm 3: Yasal ve Arazi Hakları Ortamında Gezinme (2025 Güncellemesi)

Kalimantan pazarına giren yabancı yatırımcılar, son dönemdeki önemli düzenleyici sıkılaşma nedeniyle, özellikle arazi mülkiyeti konusunda titiz bir hukuki durum tespiti sürecine öncelik vermelidir.

3.1. Yabancı Doğrudan Yatırım (FDI) Lisanslama ve Uyumluluk (PMA Statüsü)

Omnibus Yasası ile reforme edilen düzenleyici ortam, risk bazlı Çevrimiçi Tek Başvuru (OSS RBA) sistemi aracılığıyla yönetilmektedir.²² Bu sistem, ilgili iş sınıflandırmaları (KBLI) için azami yabancı sahipliği yüzdeleri, gerekli prosedürler ve lisans başvuru süreci için tahmini zaman çizelgeleri hakkında şeffaflık sağlamaktadır.²² Omnibus Yasası ve uygulayıcı yönetmelikleri, iş yaratmayı ve ekonomik toparlanmayı artırmayı amaçlayan yabancı yatırımı kolaylaştırmak için süreçleri basitleştirmeyi ve kısıtlamaları kaldırmayı hedeflemiştir.²³

3.2. Yabancıların Arazi Hakları: HGU ve Mülkiyet Güvenliği

Büyük ölçekli tarımsal operasyonlar için, bir PMA şirketi için temel arazi hakkı, Kullanma Hakkı (Hak Guna Usaha, veya HGU)‘dur.²⁵ Bu tapu, sahibine araziyi plantasyon, tarım veya hayvancılık işi için kullanma hakkı verir ve tipik olarak 35 yıllık bir süre için verilir, yenileme imkanı vardır.²⁵ HGU elde etme gereksinimleri katıdır; PMA onayı, kısa ve uzun vadeli arazi kullanım planları, arazi edinim kanıtı (yetkili makamdan orman arazisi salınımı gibi) ve Bölgesel Mekânsal Plan’a sıkı sıkıya uyum dahil olmak üzere kapsamlı dokümantasyon talep eder.²⁵

Yabancı tüzel kişiliklerin en güvenli tapuya (Hak Milik veya Mülkiyet Hakkı) sahip olamayacaklarını, ancak ofisler veya personel konutları gibi tarım dışı altyapılar için kullanım hakları (Hak Pakai veya Hak Sewa) edinmelerine izin verildiğini, bunların tipik olarak 25 ila 30 yıl için olduğunu unutmamak önemlidir.²⁶

3.3. Kritik 2025 Düzenleyici Değişiklik: MOAA Yönetmeliği No. 5/2025’in Etkisi

Nisan 2025’in sonlarında, Tarım ve Mekânsal Planlama Bakanı, “arazi edinim kurallarında net bir sıkılaşmayı” temsil eden MOAA Yönetmeliği No. 5/2025’i yayımladı.⁵ Bu değişiklik, kurumsal işlemler, özellikle arazi kullanımındaki değişiklikler veya halihazırda tapulu arazilerin edinimi açısından derin sonuçlar doğurmaktadır.

Yönetmelik, arazi haklarının doğrudan dönüştürülmesine izin veren önceki esnekliği ortadan kaldırmaktadır (örneğin, bir işleme tesisi kurmak için bir HGU tapusunu HGB’ye veya İnşaat Hakkına dönüştürmek gibi).⁵ Uygulamada daha önce yaygın olan bu tür doğrudan dönüştürme mekanizmaları artık yasaktır. PMA şirketleri de dahil olmak üzere kurumsal alıcılar için, tapulu araziyi edinmenin veya adını değiştirmenin tek geçerli yöntemi artık Devlete Haklardan Feragat Etmek ve ardından yeni bir tapu verilmesidir.⁵

Bu yeni gereklilik, risk değerlendirmesinde kritik bir faktördür. Zorunlu feragat süreci, yeni tapu verilmeden önce arazi tapusunun teknik olarak devlete geri döndüğü savunmasız bir zamansal boşluk yaratır. Bu geçici dönem, yürütme riskini ve özellikle sürecin üçüncü taraflarca itiraz edilmesi durumunda uzayan işlem süreleri potansiyelini önemli ölçüde artırır.⁵ Yatırımcılar, artan bu yürütme riskini azaltmak için anlaşmalarını yapılandırmalıdır. Ayrıca, arazi hakları verme yetkisinin Bölgesel Ofis düzeyinde konsolide edildiği IKN bölgesine özel dikkat gösterilmelidir.⁵

Tablo 2: Endonezya’da Yabancı Doğrudan Yatırım Arazi Edinimi Mekanizmaları (MOAA Yönetmeliği 5/2025 Sonrası)

3.4. Çevresel İzinler (AMDAL) ve Turbalık Yönetimi

Başlıca Çevresel Etki Değerlendirmesi (AMDAL) olan çevresel izin, OSS RBA sistemine bağlı Amdalnet platformu aracılığıyla iş lisanslama sürecine entegre edilmiş ve zorunludur.²⁷ Yatırımcılar, projenin ölçeğine ve saha hassasiyetine bağlı olarak tam bir AMDAL, Çevresel Yönetim ve İzleme Çabaları (UKL-UPL) veya diğer ilgili belgelerin gerekli olup olmadığını erken belirlemelidir.²⁷

Belirli çevresel riskler, Kalimantan’da kritik bir konu olan turbalık yönetimi etrafında dönmektedir. Son düzenlemeler, katı korumayı öncelikle “turba kubbeleri”—ekosistemin en kalın kısımları—ile sınırlayarak inceleme altına girmiştir, potansiyel olarak diğer alanlarda, belirli su seviyesi koruma gereksinimleri karşılanırsa, sömürülmeye izin vermektedir.¹¹ Ancak, sorumlu yatırım, minimum uyumluluğun ötesine bakmalıdır. Aktivistler ve ekolojik çalışmalar, kısmen ıslatılmış turbalıkta kuru arazi mahsulleri ekiminin hala turba oksidasyonuna neden olduğu ve sera gazı (GHG) emisyonlarına önemli ölçüde katkıda bulunduğu konusunda uyarmaktadır.²⁸ Uzun vadeli sosyal izin ve ortaya çıkan karbon piyasası ödemelerine (REDD+ girişimleri kapsamında uygulananlar gibi ²⁰) uygunluk sağlamak için, PMA projeleri, turba kurumasına neden olan faaliyetleri yasaklayan ve ekosistem restorasyon çabalarını en üst düzeye çıkaran yüksek bütünlüklü koruma standartlarını benimsemelidir.¹⁸

Yatırım Tavsiyesi: Hukuki Durum Tespiti ve Yapılandırma (Bölüm 3)

Bölüm 4: Projenin Faaliyete Geçirilmesi: Altyapı, Tedarik Zinciri ve Topluluk

Kalimantan’da operasyonel başarı, parçalanmış lojistik ağlarında gezinme ve yerel topluluklarla kalıcı sosyal ilişkiler kurma yeteneği ile belirlenir.

4.1. Kalimantan’da Altyapı ve Lojistik Değerlendirmesi

Lojistik iyileştirmeler, önemli devlet yatırımı tarafından yönlendirilmektedir. Batı Kalimantan’daki Kijing Uluslararası Limanı‘nın açılışı, bölgenin kapasitesini önemli ölçüde artırmış, yıllık konteyner elleçlemesini 1,95 milyon TEU’ya yükseltmiş ve Singapur ve Malezya gibi büyük uluslararası merkezlere doğrudan deniz yolları kurmuştur . Bu modernleşme, Kalimantan’ın temel emtiaları için ihracat yolunu önemli ölçüde iyileştirmektedir.

Aynı zamanda, hükümet kilit limanlara giden ana erişim yollarının yükseltilmesine öncelik vermektedir . Ancak, yatırımcılar, il ve ilçe yolu ağlarındaki bakım için finansman ve ekipman sıkıntısının devam ettiğini kabul etmelidir.²⁸ Bu nedenle, merkezi hükümet destekli liman altyapısına güvenilmesi tavsiye edilir, ancak “son mil” bağlantısının projenin altyapı bütçesine dahil edilmesi gerekir. Genel olarak, lojistik kritik bir zorluk olmaya devam etmektedir, çünkü bölge genelinde hasat sonrası işleme altyapısı ve tedarik zinciri entegrasyonuna yatırım zayıftır.²

4.2. Soğuk Zincir Boşluğunu Kapatmak

Sağlam bir soğuk zincir lojistiğinin eksikliği, Kalimantan’ın yüksek değerli, bozulabilir mahsullerinin (örneğin uzmanlaşmış bahçecilik veya işlenmiş et/balık) ihracat potansiyelini gerçekleştirmenin önündeki en büyük tek engeli temsil etmektedir.⁶ Endonezya’nın genel soğuk zincir pazarının 2025 yılına kadar 7,15 milyar dolara ulaşması öngörülse de ³², kırsal Kalimantan, 2024’te 3 milyon metreküpten fazla soğuk depolama kapasitesi açığıyla karşı karşıyadır . Bu eksiklik, ihracat büyümesini doğrudan yavaşlatmaktadır .

Bozulabilir ürünlerle uğraşan PMA yatırımcıları için bu, soğuk zincir geliştirmenin—çiftlik düzeyinde iklime dayanıklı su yönetiminden ²⁹ özel yerinde soğuk depolamaya ve sertifikalı frigorifik nakliyeye kadar—üçüncü taraf bir hizmet değil, temel bir operasyonel sorumluluk olarak ele alınması gerektiği anlamına gelir.³² Büyük soğuk zincir oyuncuları Balikpapan (Doğu Kalimantan) gibi kilit konumlarda dağıtım merkezleri kurmuş olsa da ¹, soğuk zincir kapasite boşluğunu içselleştirmek önemli bir rekabet avantajı sunar. Karmaşık bir faktör de insan sermayesi açığıdır; ulusal çapta sadece 4.000 sürücünün frigorifik taşıma sertifikasına sahip olması , özel eğitim programlarına yatırım yapılmasını gerektirmektedir.

4.3. Sosyal Lisanslama ve Çatışma Azaltma

Özellikle kentsel yayılma ile tarımsal geçim kaynakları arasında gerilimlerin ortaya çıktığı IKN yakınındaki alanlar gibi hızlı arazi kullanım değişikliği yaşayan bölgelerde, uzun vadeli proje istikrarı için sağlam bir sosyal işletme izni esastır.³⁴ Mülkiyet hakları sorunları, Kalimantan genelindeki arazi çatışmasının en belirgin temel nedeni olarak sürekli olarak tanımlanmaktadır .

FDI, topluluk kapasite geliştirmeyi operasyonel modeline entegre etmelidir. Bu, verimli yem yönetimi, modern yetiştirme teknikleri ve hayvancılık verimliliğini ve pazar rekabetçiliğini artırmak için gerekli olan “yeşil pazarlama” hakkındaki sınırlı çiftçi bilgisi gibi mevcut boşlukları ele alır.³ İklim saha okulları ¹³ ve kakao çiftçileri için İyi Tarım Uygulamaları (GAP) eğitimi ¹⁴ gibi eğitimlere yatırım yapmak, istikrarlı, yüksek kaliteli tedarik zincirleri sağlamak için hayati önem taşır. Ayrıca, hükümetin çiftçi kurumsallaşması önceliğini desteklemek, parçalanmış küçük arazi çiftçiliğinin konsolide edilmesine yardımcı olur, finansmana, teknolojiye ve kalite standartlarına uyuma erişimi kolaylaştıran kolektif kurumsal modeller sunar.²

4.4. Topluluk Katılımında En İyi Uygulamalar (FPIC)

Yatırımlar yerli halkları veya geleneksel arazi sahiplerini etkilediğinde, Özgür, Önceden ve Bilgilendirilmiş Onay (FPIC) ilkesi katılımın temel taşıdır.³⁵ Geleneksel hakların hassas olduğu Kalimantan’da, FPIC’nin sağlam bir şekilde uygulanması, çatışmayı ve yasal zorlukları önlemek için zorunludur .

Deneyimler, FPIC’nin bir düzenleyici performans ölçüsünden daha fazlası olması gerektiğini göstermektedir; samimi, şeffaf, çok paydaşlı bir süreç olmalıdır.³⁵ Hükümet kuruluşlarının (merkezi ve ilçe) arazi değişikliğinde oldukça belirgin aktörler olduğu göz önüne alındığında ³⁰, PMA yatırımcıları, FPIC süreçlerinin titizlikle belgelenmesini ve bağımsız sivil toplum kuruluşları tarafından doğrulanmasını sağlamalıdır. Bu, bölgede uzun vadeli operasyonel fizibilite için tartışılamaz olan kapsayıcı yönetişim ve topluluk katılımı için bir çerçeve oluşturur.²⁹

Yatırım Tavsiyesi: Operasyonel Hazırlık ve Sosyal Güvenceler (Bölüm 4)

Bölüm 5: Finansal Projeksiyonlar, Risk Modellemesi ve Uzun Vadeli Değer

Kalimantan sürdürülebilir tarımında finansal fizibilite, aşağı akış sektöründe değer yakalamanın en üst düzeye çıkarılması ve çevresel ve sosyal uyum maliyetlerinin titizlikle hesaba katılmasıyla elde edilir.

5.1. Tarımsal Kâr Sürücülerini Anlamak

Endonezya tarım üretim pazarı, 140 milyar ABD Doları değerinde olup ¹⁰, ulusal GSYİH’nın yaklaşık %11–13’ünü oluşturmaktadır.⁷ Kıyaslamalar, iyi yönetilen temel üretimde güçlü finansal performansa işaret etmekte, bazı gıda alanı projeleri yaklaşık 4.1:1 oranında bir Gelir-Maliyet (R/C) Oranı bildirmektedir.²¹ Bu oran, iş girdilerine göre sağlam gelir üretimini gösterir.

Ayrıca, Doğu Kalimantan’ın, 2023 ortası itibarıyla 125.5’e ulaşan Çiftçi Takas Oranı (NTP) ile kanıtlandığı gibi, bölgesel ekonomik sağlık güçlüdür.¹⁰ Daha yüksek bir NTP, çiftçilerin satın alma gücünün güçlü olduğunu gösterir, bu da uygun piyasa dinamiklerini ve işletmeden-çiftçiye sözleşme düzenlemeleri için destekleyici bir ortamı yansıtır.

5.2. Genel Proje Finansal Tahminleri: Katma Değer Getirileri

Kalimantan’da yatırım getirisini (ROI) en üst düzeye çıkarmanın birincil mekanizması, aşağı akış işleme yoluyla değer yakalamadır. En yüksek finansal getiriler, ham hacmi en üst düzeye çıkararak değil, çıktıyı sanayileştirerek elde edilir. Analizler, hurma yağı gibi emtiaların biyo-sürfaktan ürünlerine işlenmesinin %350’yi aşan ek değer sağlayabileceğini doğrulamaktadır.⁴ Bu nedenle, ilk sermaye harcaması, şu anda en büyük kapasite açığına ve en yüksek finansal çarpana sahip olan işleme ve hasat sonrası altyapıyı (Bölüm 2, 4) yoğun bir şekilde desteklemelidir. Bu strateji, yatırımı doymuş ham emtia pazarında rekabet etmekten uzaklaştırarak, hükümetin önceliklendirdiği imalat sektörüne yönlendirmektedir.

Büyük ölçekli tarımsal altyapı projeleri için yatırım bütçesi verileri, temel mahsul üretim birimlerinin genellikle yüz milyarlarca Endonezya Rupisi’ne varan yatırım bütçeleri gerektirmesiyle, ilk kurulum için gereken sermayenin büyüklüğünü göstermektedir.²¹

Tablo 3: Kalimantan’daki Yüksek Değerli Tarım İşletmeleri İçin Tahmini Finansal Metrikler (Genel Aralıklar)

5.3. Yatırım Maliyetleri ve Aşamalama

Etkili proje aşamalandırması, iki farklı alana önemli sermaye tahsis etmelidir: teknolojik girdiler ve esnek altyapı. Kritik sermaye harcamaları, sertifikalı tohum, gübre ve kireç gibi yüksek kaliteli girdilerin mevcudiyetini artırmayı içerir.¹³ Ulusal hükümetin 2025/2026 için ayırdığı 9,95 trilyon Endonezya Rupisi girdi bütçesi, sektörün gençleştirilmesi için gereken yatırımın ölçeğini göstermektedir.⁸

Altyapı harcamaları, iklim adaptasyonuna yönlendirilmelidir. Bu, pazar erişimini artırmak için kırsal birincil altyapının yükseltilmesini, mahsullerin pazarlanması için geliştirilmiş depolama tesislerinin inşa edilmesini ve en önemlisi, sel risklerini azaltmak ve mahsul hasarını önlemek için alçak bölgelerde iklime dayanıklı su yönetim sistemlerinin geliştirilmesini içerir.¹³ Ayrıca, çiftçiler için “iklim saha okulları” kurulması ve birden fazla ekim dönemine izin vermek için haşere ve hastalıklar için toplu yok etme programlarının uygulanması dahil olmak üzere, kapasite geliştirme için yumuşak maliyetler tahsis edilmelidir.¹³

5.4. ESG Risk Modellemesi ve İklim Dayanıklılığı

Sürdürülebilirlik önlemleri, bir harcama yerine maliyet azaltma olarak modellenmelidir. İklim savunmasızlığı, yürütme riskini önemli ölçüde artırır; mahsul kayıplarını önlemek için adaptasyon önlemleri gereklidir.¹³ Bu nedenle, ekosistem restorasyonuna (örneğin turbalıklar, mangrovlar) ve yangın önleme önlemlerine yatırım zorunlu maliyet kalemleridir.²⁹

Gerçek FPIC ve şeffaf arazi çatışması çözüm stratejileri gibi sağlam sosyal güvencelere yatırım yapılmaması, yasal maliyetler, operasyonel gecikmeler ve uzun vadeli itibar hasarı yoluyla doğrudan maddi finansal riske dönüşür.³⁰ Aksine, uluslararası sertifikasyon mekanizmalarını ve İyi Tarım Uygulamalarını (GAP) benimsemek finansal bir avantaj sağlar. Sertifikalı sürdürülebilir uygulamalar, sorumlu yatırımcıları premium pazarlara ve özel, daha düşük maliyetli yeşil finansman mekanizmalarına erişim ile ödüllendirir.²⁹ Ayrıca, POME’den biyogaza dönüştürme gibi teknolojiler aracılığıyla sürdürülebilirliği ticarileştirmek, uzun vadeli enerji işletme maliyetlerini azaltarak hem çevresel hem de finansal kendine yeterlilik sunar.¹²

Yatırım Tavsiyesi: Finansal Sürdürülebilirliği ve Getirileri En Üst Düzeye Çıkarma (Bölüm 5)

Kaynaklar

1. Investments to East Kalimantan reached Rp43.47t as of Q2 2025 | Windonesia, ، https://windonesia.com/article/investments-to-east-kalimantan-reached-rp4347t-as-of-q2-2025
2. National Agricultural Development Planning of Indonesia 2025–2029: Economic Transformation Strategies, Inclusive Institutions, and Sustainable Policies Toward Indonesia’s Golden Future 2045, ، https://ap.fftc.org.tw/article/3821
3. Draft Indonesia country strategic plan (2026–2030) – WFP Executive Board, ، https://executiveboard.wfp.org/document_download/WFP-0000167538
4. From Digging to Planting: A Sustainable Economic Transition for Berau, East Kalimantan – Climate Policy Initiative, ، https://www.climatepolicyinitiative.org/publication/from-digging-to-planting-a-sustainable-economic-transition-for-berau-east-kalimantan/from-digging-to-planting/
5. Stricter Mechanism in Land Acquisition and New Provisions on …, ، https://www.abnrlaw.com/news/stricter-mechanism-in-land-acquisition-and-new-provisions-on-indonesian-land-regime
6. Indonesia Cold Chain Logistics Market Outlook to 2030 – Ken Research, ، https://www.kenresearch.com/industry-reports/indonesia-cold-chain-logistics-market
7. The contribution of agricultural crop production towards the economic growth of Indonesia’s agricultural sector – E3S Web of Conferences, ، https://www.e3s-conferences.org/articles/e3sconf/pdf/2023/81/e3sconf_iconard2023_02034.pdf
8. Indonesia to boost agricultural, plantation downstream industry to increase export, ، https://indonesiabusinesspost.com/5452/national-resilience/indonesia-to-boost-agricultural-plantation-downstream-industry-to-increase-export
9. Towards a More Sustainable and Efficient Palm Oil Supply Chain in Berau, East Kalimantan, ، https://www.climatepolicyinitiative.org/publication/towards-a-more-sustainable-and-efficient-palm-oil-supply-chain-in-berau-east-kalimantan/
10. East Kalimantan develops 1.32-million hectare land for IKN agriculture – ANTARA News, ، https://en.antaranews.com/news/287955/east-kalimantan-develops-132-million-hectare-land-for-ikn-agriculture
11. West Kalimantan, Indonesia – IDH – the Sustainable Trade Initiative, ، https://www.idhsustainabletrade.com/landscapes/west-kalimantan/
12. What’s around the corner for agriculture, food, and energy in 2025? – SMART Tbk, ، https://www.smart-tbk.com/en/apa-tren-pertanian-pangan-dan-energi-di-2025/
13. Analysing food farming vulnerability in Kalimantan, Indonesia: Determinant factors and adaptation measures – PMC – PubMed Central, ، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10763963/
14. Supporting Farmers in Sustainable Cacao Production – Kopernik, ، https://kopernik.info/en/news-events/blog/supporting-farmers-in-sustainable-cacao-production
15. (PDF) Sustainability of cocoa production in Indonesia – ResearchGate, ، https://www.researchgate.net/publication/344499110_Sustainability_of_cocoa_production_in_Indonesia
16. An Analysis of the Global Value Chain for Indonesian Coffee Exports, ، https://www.iccc.or.id/wp-content/uploads/2020/08/An-Analysis-of-the-Global-Value-Chain-for-Indonesian-Coffee-Exports-January-2018.pdf
17. Scaling Agroforestry in Indonesia, ، https://www.tropenbos-indonesia.org/file.php/2238/scaling%20agroforestry%20in%20indonesia.pdf
18. Kaleka Agroforest in Central Kalimantan (Indonesia): Soil Quality, Hydrological Protection of Adjacent Peatlands, and Sustainability – MDPI, ، https://www.mdpi.com/2073-445X/10/8/856
19. Community Empowerment and Sustainable Economic Development in Karang Tunggal Village, East Kalimantan – ResearchGate, ، https://www.researchgate.net/publication/389054242_Community_Empowerment_and_Sustainable_Economic_Development_in_Karang_Tunggal_Village_East_Kalimantan
20. (PDF) The challenges of integrated farming system development towards sustainable agriculture in Indonesia – ResearchGate, ، https://www.researchgate.net/publication/354815138_The_challenges_of_integrated_farming_system_development_towards_sustainable_agriculture_in_Indonesia
21. agricultural investment opportunities in indonesia – COMCEC, ، https://www.comcec.org/wp-content/uploads/2021/07/Indonesia-1.pdf
22. Indonesia Investment Guidebook | PPID – BKPM, ، https://ppid.bkpm.go.id/wp-content/uploads/2022/09/Indonesia_Investment_Guidebook.pdf
23. Indonesia’s Omnibus Law implementing regulations – Hogan Lovells, ، https://www.hoganlovells.com/en/publications/indonesias-omnibus-law-implementing-regulations_1
24. Omnibus Law and Its Implementing Regulations | White & Case LLP, ، https://www.whitecase.com/insight-alert/omnibus-law-and-its-implementing-regulations
25. Real Estate Laws and Regulations Report 2025 Indonesia – ICLG.com, ، https://iclg.com/practice-areas/real-estate-laws-and-regulations/indonesia
26. Buying Land in Indonesia: A Complete Legal Guide to Land Rights – InCorp Indonesia, ، https://www.cekindo.com/blog/buying-land-indonesia
27. Navigating Environmental Permitting Under Indonesia’s RUPTL 2025-2034 – EnviroSolutions & Consulting, ، https://www.envirosc.com/insight/environmental-permitting-indonesia-under-ruptl-renewable-energy/
28. ASEAN PEATLAND MANAGEMENT STRATEGY 2023-2030, ، https://asean.org/wp-content/uploads/2024/04/APMS-2-Apr-Web.pdf
29. Sustainable Lowland Agriculture Development in Indonesia – Documents & Reports, ، https://documents1.worldbank.org/curated/en/696741630473277028/pdf/Sustainable-Lowland-Agriculture-Development-in-Indonesia.pdf
30. Understanding the Driving Forces and Actors of Land Change Due to Forestry and Agricultural Practices in Sumatra and Kalimantan: A Systematic Review – MDPI, ، https://www.mdpi.com/2073-445X/10/5/463
31. Road Networks in Kalimantan, ، https://openjicareport.jica.go.jp/pdf/11505476_05.pdf
32. Indonesia Cold Chain Logistics Market Size & Share Analysis – Industry Research Report – Growth Trends – Mordor Intelligence, ، https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/indonesia-cold-chain-logistics-market
33. The FPIC Principle Meets Land Struggles in Cambodia, Indonesia and Papua New Guinea, ، https://ideas.repec.org/a/gam/jlands/v9y2020i3p67-d325601.html
34. Unveiling the Complexities of Land Use Transition in Indonesia’s New Capital City IKN Nusantara: A Multidimensional Conflict Analysis – MDPI, ، https://www.mdpi.com/2073-445X/13/5/606
35. Indonesia: Illegalities in Forest Clearance for Large-Scale Commercial Plantations, ، https://www.forest-trends.org/wp-content/uploads/imported/indonesia-case_6-19-14-pdf.pdf
36. The FPIC Principle Meets Land Struggles in Cambodia, Indonesia and Papua New Guinea, ، https://www.mdpi.com/2073-445X/9/3/67
37. Indonesia Agriculture Production Market Outlook to 2030 – Ken Research, ، https://www.kenresearch.com/industry-reports/indonesia-agriculture-production-market
38. Indonesia’s climate ambitions advance with the launch of forest and peatland conservation and sustainability initiative – UN-REDD Programme, ، https://www.un-redd.org/post/indonesias-climate-ambitions-advance-launch-forest-and-peatland-conservation-and